Leven van wat komt

Een katholiek uitzicht op de samenleving
Sociaal-ethisch Beraad in Nieuwegein

Rien Brouwer is voormalig arbeidspastor dekenaat Utrecht en thans docent onderzoeker bij Hogeschool INHolland

Dit voorjaar bogen geïnteresseerden zich in een leeskring van vier avonden over het boek van Erik Borgman ‘Leven van wat komt’. De avonden waren georganiseerd door de Parochie H. Drie-eenheid en de Parochiële Caritas Instelling te Nieuwegein.

Op de laatste avond ging Erik Borgman in op de vragen van de deelnemers. De gesprekken werden geleid door Gerard Rouwhorst, emeritus hoogleraar Liturgiewetenschap in Tilburg en Hans Oldenhof pastoraal werker te Nieuwegein.

Katholiek zijn

Welke betekenis heeft het katholiek zijn voor én vanuit onze geloofsgemeenschappen? Deze vraag vormde de insteek voor de vier bijeenkomsten. Het pluimage van de deelnemers was heel divers. Gepensioneerd dan wel nog werkend in de zorg, het onderwijs, de overheid of het bedrijfsleven. De deelnemers bereidden iedere bijeenkomst voor met vragen en opmerkingen. In een vruchtbare dialoog werden visies en standpunten met elkaar gedeeld over de verschillende onderwerpen in het boek, die vooraf waren gekozen door de deelnemers. De focus werd daarbij gelegd op vertrouwen op genade, de vreemdelingen, de zorg en economie. Na elke bijeenkomst werden wezenlijke vragen verzameld door de twee gespreksleiders om die uiteindelijk voor te leggen aan onze gastspreker Erik Borgman.
Borgman beschrijft in zijn boek op een beschouwende maar niet oplossende wijze een katholiek uitzicht op de huidige samenleving. De moderne wereld bevindt zich volgens hem vandaag de dag in een diepe crisis waarin antwoorden op prangende en wezenlijke vragen niet direct voorhanden liggen. Vanuit een gelovig perspectief en geïnspireerd door de visie en daden van paus Franciscus analyseert hij eigentijdse ontwikkelingen met een focus op onder meer de zorg, onderwijs, economie en ecologie. Het is voor hem een zoektocht naar de tekenen van de aanwezigheid van God en zijn plannen. Of zoals hij zelf zegt: “Wat een onoverkomelijk probleem lijkt, kan een aanzet zijn voor een nieuw begin”.

Welke vragen passeerden de revue?

Over de volgende vragen gingen de deelnemers met elkaar in dialoog. Hoe exclusief is het katholieke denken? Er bestaan immers meer geloofswaarheden naast elkaar. Wat is de betekenis van contemplatie en op welke wijze kunnen wij daar in dit verband vorm aangeven? Zeker in een maatschappij die sterk gericht is op het individu en waarin sociale verbanden complexer worden en ook losser. Welke betekenis heeft het boek voor het binnenkerkelijk leven, de wijze waarop wij bidden, liturgie vieren en preken? Als zorg begint met liefde en aandacht voor de medemens, hoe verhouden deze waarden zich dan vandaag de dag met het streven naar een hoge professionele attitude?
De deelnemers gaven uiting aan het gevoel, dat de wereld steeds angstiger wordt, redenen waarom men alles wil plannen en regelen. Aan de andere kant wordt gezegd: het is nog nooit zo veilig geweest. Waar komt die angst dan vandaan? Moet je scholen nog wel katholiek noemen als dat ouders afschrikt? Op welke wijze zouden wij de aanbevelingen uit het boek in onze dagelijkse praktijk ten uitvoer kunnen brengen? En in structureler verband bezien, op welke manier zijn wij opgewassen tegen de overmaat aan regels en procedures? En uiteraard welke rol kunnen kerken vervullen in dat proces?

Antwoorden van Erik Borgman

Op 6 maart jl. ging Erik Borgman in op onze vragen. “Duidelijk is voor mij”, zo begon hij zijn verhaal, “dat wij als mensen van nu geen goed beeld hebben van de betekenis van geloof. Dat is cruciaal. Dus ook de kerken niet! Duidelijk is voor mij dat er een grote vijand is, namelijk de maakbaarheid in ons leven. Dat zie je sterk in de soms overdreven protocollering in zorg en onderwijs. Deze gerichtheid op maakbaarheid leidt ertoe dat wij van onszelf voortdurend het onmogelijke eisen.
Wij weten ook niet waar het in onze samenleving naar toe gaat. Het betekent dat het programmeren van onze samenleving er in feite niet toe doet maar wel dat wij zien wat aan de orde is. Wij mogen toch zeggen dat iets een probleem is in plaats van meteen met een oplossing te komen. We lopen vast als wij telkens weer inzetten op nieuw beleid en maatregelen om zo alles te beheersen.
Eigenlijk zitten wij als kerk en samenleving met onze handen in het haar. Er zijn geen pasklare antwoorden op onze vragen en problemen in de wereld waarin wij nu leven. Het leven verloopt niet glad. Wij zijn als mensen beperkt en niemand kan alles zelf doen. Pas als wij dat alles erkennen, kan er iets nieuws worden geboren. De uitdaging ligt in het leven van ‘wat komt’ , van datgene wat zich aandient – in de kerk én in de samenleving. De waarheid maakt ons vrij daarentegen maken illusies ons leven ongelukkig.
Voor de diaconie is het van belang te erkennen dat wij er niet zijn om de armen te redden maar dat de diaconie er is voor iedereen. Juist in een wereld waarin groepen worden uitgesloten is dit van eminent belang. Elk verhaal van elk mens doet er toe.
Over contemplatie gesproken … de wereld is al gered en het rijk van God is nabij. Zien dat God in onze wereld aanwezig is. En niet de angst hebben dat wij hem niet te zien krijgen. Hij is er!”
Borgman rondde af met een passievol pleidooi om de maakbaarheid los te laten. En het vermogen te ontwikkelen om “goed op te letten wat er om ons heen gebeurt, zonder dat angst daarbij de overhand krijgt”. Vanuit een grondhouding van medemenselijkheid geeft dit uitzicht op een nieuwe samenleving.

Leerhuis

Voor onze geloofsgemeenschap vormde deze manier van een leeskring en leergesprek met parochianen en niet-parochianen een weg om meer inzicht te verkrijgen in de vraag op welke wijze het katholieke geloof juist in onze tijd vorm en gestalte kan krijgen met de maatschappij waartoe wij ons verhouden. Juist een gelovige visie op het leven biedt een alternatief voor de overtuiging dat wij de hedendaagse werkelijkheid waarin de focus ligt op de maakbaarheid van leven, als Mens tegemoet kunnen treden.

Erik Borgman, ‘Leven van wat komt – een katholiek uitzicht op de samenleving’, uitgeverij Meinema 2017, ISBN nummer 9789021143965, (Zie ook boekbespreking in Diakonie & Parochie 2017-3). Erik Borgman (Amsterdam 1957) is lekendominicaan en hoogleraar publieke theologie en directeur van het Tilburg Cobbenhagen Center van de Universiteit van Tilburg.