Geloven in verbinding in tijden van onzekerheid

Open brief van priesterarbeiders en keuzeverwanten

Groep van priesterarbeiders en ‘Arbeitergeschwister’ uit Europa die in Essen aanwezig waren [Fotograaf: José Ibanez]

‘Arbeitergeschwister’

Een van de schrijvers van deze open brief is Anne-Marieke Koot uit Utrecht: “Geïnspireerd door de traditie van priesterarbeiders heb ik ruim 15 jaar geleden de stap gezet om te gaan werken als huishoudelijke hulp in de thuiszorg. In de jaren tachtig heb ik theologie gestudeerd en daarna heb ik een aantal jaar als pastor gewerkt, waaronder als bedrijfspastor. Daar hoorde ik de verhalen over priesterarbeiders: priesters die in de jaren vijftig, zestig en zeventig, toen steeds meer arbeiders de kerk verlieten, in fabrieken gingen werken vanuit de gedachte dat de kerk naar de mensen toe moest gaan. Zij deelden het dagelijks leven en werk met de arbeiders.”
In Nederland zijn er op dit moment geen priesterarbeiders meer die betaald werk doen, maar in andere Europese landen nog wel. Zo is er in Duitsland een groep van ruim 30 mensen die elkaar twee keer per jaar ontmoeten in Frankfurt. Zij noemen zichzelf ‘Arbeitergeschwister’ omdat het niet alleen priesters zijn, maar ook religieuzen, leken, mannen en vrouwen, katholieken en protestanten. Ze hebben gemeen dat ze er bewust voor hebben gekozen om laag of ongeschoold werk te doen. Anne-Marieke: “De ouderen onder hen hebben vooral in de mijnen en de auto-industrie gewerkt. De jongeren werken in de dienstensector, de schoonmaak, in de horeca, in een winkel of als uitzendkracht. Het gaat vaak om banen die erg onzeker zijn en met zeer wisselende arbeidstijden. Bij deze Duitse groep heb ik me aangesloten, omdat ik een plek zoek om over en vanuit mijn ervaringen als thuishulp te praten en mijn geloof te delen. Afgelopen Pinksteren was ik in Essen, Duitsland, aanwezig bij de jaarlijkse internationale bijeenkomst van deze groep en groepen uit Frankrijk, Zwitserland, Engeland, Italië, Spanje, Catalonië en België.”

Aanhef en centrale vraag open brief

Gesprek over de open brief – helemaal links Anne-Marieke Koot [Fotograaf: Johanna Erdmann]

“Verwijzend naar de veelvuldige oproep van Paus Franciscus om ‘te luisteren naar de schreeuw van de aarde en de vertwijfelden’ en in het gedeelde geloof in Jezus Christus de Bevrijder, die geleefd heeft, gestorven is en verrezen voor het heil van heel de mensheid, willen wij ons in woord en daad aansluiten bij al die geëngageerde vrouwen en mannen van goede wil, die in onze wereld wegen van waarheid, van solidariteit, van delen en van gerechtigheid gaan: de algemene weg van vrede en liefde!
Hoe kunnen wij de toenemende onzekerheid van zoveel mensen in Europa onder ogen zien en daarmee omgaan?”

Precariaat

Het thema van de internationale Pinksterbijeenkomst in Essen was: ‘De alles bepalende precarisering…?’. De begrippen ‘precarisering’, ‘precariaat’ en ‘precariteit’ zijn in Nederland minder bekend. In 2014 kwam het Sociaal en Cultureel Planbureau met Verschil in Nederland, een rapport waarin het SCP een zesdeling in Nederland constateerde. Kijkend naar inkomen en vermogen, naar opleiding, netwerk, levensstijl, leeftijd, etniciteit, fitheid en uiterlijk kwam het SCP tot zes groepen: de welgestelde bovenlaag, de jongere kansrijken, de werkende middengroep, de comfortabel gepensioneerden, de onzeker werkenden en het precariaat. De laatste twee groepen hebben een zwakkere maatschappelijke positie dan de andere vier. Voor het precariaat, ongeveer 15% van de Nederlandse bevolking, geldt dat het meest. De helft van deze groep bestaat uit ouderen. De onzeker werkenden hebben volgens het SCP last van een onzekere arbeidsmarkt en weinig zelfvertrouwen. In deze groep bevinden zich de meeste werkzoekenden. Zij vormen 14% van de bevolking. Het woord ‘precariaat’ is samengesteld uit ‘precair’ en ‘proletariaat’ (Guy Standing). Het precariaat is de groep mensen die in een permanente situatie van onzekerheid verkeert, waarin onzekerheid qua werk en inkomen vergezeld gaat van existentiële onzekerheid. Ook de groep van onzeker werkenden kan tot het precariaat in ruime zin worden gerekend.

Precariteit en precarisering

‘Precariteit’ is de combinatie van onzekerheid qua werk en inkomen en existentiële onzekerheid. En dan is er nog ‘precarisering’, een maatschappelijke ontwikkeling naar grotere precariteit die al decennialang aan de gang is. Thomas Spijkerboer noemt het ‘een grootscheeps politiek programma van ‘ver-ont-zekering’’. Op de gebieden van sociale woningbouw, arbeidsmarkt, gezondheidszorg en onderwijs worden welbewust zekerheden afgebroken om degenen die daarvan afhankelijk zijn, te prikkelen meer voor zichzelf te zorgen en minder op de overheid te rekenen. Vooral de groep van onzeker werkenden ervaart de dreiging van toenemende precariteit. Dorothy Day gebruikte het begrip ‘precariteit’ al in 1952 in een artikel in The Catholic Worker. Opvallend genoeg pleit Day daarin voor méér precariteit. Mensen die het goed hebben, zouden minder zekerheid moeten najagen en meer moeten doen voor mensen die geen enkele zekerheid hebben. Ook deze betekenis van precariteit mag meeklinken bij het lezen van de brief.

Vervolg open brief (2)

“Velen van ons ervaren onzekerheden in hun eigen leven of bij anderen in hun nabije omgeving door:

• een inkomen waarvan moeilijk is rond te komen;
• onzekere en tijdelijke arbeidscontracten;
• moeilijkheden om een verblijfsvergunning te verkrijgen en behouden;
• werkloosheid en de twijfel of terugkeer naar betaald werk mogelijk is;
• de twijfel bij oudere werknemers en werkneemsters of ze hun fysiek zware werk tot hun pensioen kunnen volhouden;
• de toenemende (mantel)zorg voor ouders, kinderen, kwetsbare buren en familie;
• ziekte

* Deze onzekerheden maken mensen bang. Daarbij komt heden ten dage de angst voor terroristische aanslagen. Absolute zekerheid is een illusie! Maar we willen niet accepteren dat er mensen zijn die in precaire omstandigheden leven en daaronder lijden, die door politieke beslissingen en maatschappelijke veranderingen te vermijden zijn. Voor deze noodzakelijke veranderingen zetten wij ons samen in. Op weg daarnaar toe is het volgens ons nodig dat we:

• een houding ontwikkelen die ons te midden van onzekerheden zonder angst laat leven;
• de schaamte overwinnen om met anderen over onze nood te praten, om zo uit het isolement te treden en elkaar wederzijds te kunnen ondersteunen.

* Veel mensen in Europa, in het bijzonder de jongere generatie, voelen zich zodanig niet gezien en buitengesloten, zowel van de wereld van de arbeid, als van het sociale en economische leven (Evangelium Gaudium nr. 53), dat ze niets meer van de samenleving verwachten en zich uit het democratisch en sociaal leven terugtrekken. Zo worden ze door hun marginalisering onmachtig om actief aan democratische besluitvorming deel te nemen en worden ze nauwelijks door politieke organen vertegenwoordigd.

* Omdat ze zich nauwelijks gezien voelen, keren ze zich af. Ze gaan niet meer stemmen of ze geven hun stem uit protest aan rechtsextremisten en rechts populistische partijen. Angsten van de bevolking worden door vertegenwoordigers van diverse politieke richtingen bewust aangewakkerd en misbruikt.”

Globaal denken, lokaal handelen, bovenlokaal verbinden

Deze brief is de uitkomst van de gesprekken en ontmoetingen in Essen. Tijdens het weekend vertelden de aanwezigen uit heel Europa elkaar over hun kijk op precarisering. Het uitgangspunt was altijd de eigen dagelijkse ervaring in werk en leven. Anne-Marieke: “Zorgen die ik heb over de ontwikkeling van laag en slecht betaald werk in Nederland, zoals bijvoorbeeld mensen ervaren die post rondbrengen, die zijn er ook in andere Europese landen. Daarbij is de situatie in Zuid-Europa nog veel nijpender dan bij ons. Tegelijk werd ons in de gesprekken ook duidelijk hoezeer wij binnen Europa economisch met elkaar verbonden zijn en van elkaar afhankelijk zijn. Een gevaar is dat landen tegen elkaar worden uitgespeeld en de meest kwetsbare groepen worden daar de dupe van.”
Op 21 maart zijn in Nederland de gemeenteraadsverkiezingen. Hier gaat het om lokale politiek, maar die staat niet los van wat er in Nederland en in Europa gebeurt. Hoe kan een gemeente bijdragen aan een rechtvaardiger Nederland en Europa? Veel publieke taken in een gemeente worden – verplicht – aanbesteed, zoals de huishoudelijke hulp, vervoer van ouderen, enzovoort. Het risico bestaat dat er alleen naar het geld wordt gekeken en dat kleine plaatselijke initiatieven en bedrijven, die vaak sterk inzetten op persoonlijke relaties tussen mensen, het onderspit delven. Een gevolg kan zijn dat mensen hun werk verliezen en mensen gedwongen worden voor minder loon te gaan werken. Tegelijk zie je dat gemeenten gaan samenwerken om sterker te staan in de onderhandelingen met landelijke zorgaanbieders. Wil je als gemeenteraad die plaatselijke initiatieven en wat is opgebouwd aan persoonlijke relaties tussen mensen recht doen, dan zul je ook als raad bovenlokaal moeten denken en (samen) werken.

Vervolg open brief (3)

“Vragen aan Europa:

• Is Europa zijn verleden vergeten? Is Europa vergeten dat het de ervaring van bloedige oorlogen was, die het dringend verlangen naar vrede en eenheid liet groeien en leidde tot de stichting van de Europese unie?
• Wordt dit streven van zuster- en broederschap en een gelijkwaardige uitwisseling tussen volken niet verraden door ondemocratisch gesloten verdragen en wetten op EU-niveau?
• Vergeten Europese volken, nu ze geconfronteerd worden met klimaat- en oorlogsmigratie niet dat zij juist deze volken in de koloniale tijd hebben onderdrukt en uitgebuit, en dat deze structuur van uitbuiting zich in de neoliberale economie tot op heden voortzet?

De meeste Europese landen hebben toch het vluchtelingenverdrag van Genève ondertekend, hoe kunnen ze dan het grondrecht op asiel zo uithollen?

Als we niet een fundamenteel nieuwe politieke weg vinden – een politiek die het welzijn van mensen boven maximale winst zet – dan zullen de komende generaties nog meer lijden onder de omstandigheden die ons nu al benauwen.

Daarom roepen wij dringend op
Tot een Europa met open grenzen:

• waarin migranten niet gecriminaliseerd worden; waarin gestopt wordt met het terugsturen van mensen naar oorlogsgebieden; en waarin ieder die aan de grens komt recht heeft op een individueel juridisch onderzoek.
• tot een Europa dat het asielrecht respecteert en mensen opneemt die veiligheid en bescherming zoeken.

Tot een Europese economische politiek die het welzijn van allen centraal stelt:

• die zich afkeert van het principe van onbegrensde concurrentie. Een concurrentie die werknemers uit verschillende landen wereldwijd tegen elkaar uitspeelt en leidt tot verslechtering van arbeidsomstandigheden en ook leidt tot toenemende vervuiling van ons milieu.
• die weigert handelsovereenkomsten te sluiten die de uitbuiting van Afrikaanse en andere volken tot gevolg hebben.die gebaseerd is op de rechten van werknemers en werkneemsters én het streven naar menswaardige arbeidsomstandigheden!

Daarom wensen wij:

• een levend Europa: democratisch op politiek niveau – economisch rechtvaardig – solidair op sociaal vlak – cultureel pluralistisch – regionaal verschillend – ecologisch duurzaam – oecumenisch en interreligieus.

Daarom hopen wij:

• dat een elan van grootmoedigheid en gratuïteit ontstaat in onze landen, zodat er een echte Europese solidariteit ontstaat die voorrang geeft aan mensen en een zuster- en broederlijke ontmoeting en dialoog bevordert tussen allen: “Want zie, het rijk Gods is midden onder u” (Lucas 17,21).”

Midden onder ons

Het is betekenisvol dat de open brief over ‘ver-ont-zekering’ eindigt met “Zie, het rijk Gods is midden onder u”. Alsof deze mannen en vrouwen die zo radicaal kiezen voor het delen van leven en werk met mensen die meer dan de meeste anderen in onzekerheid leven, willen zeggen: dat is alle zekerheid die we nodig hebben. Het paradoxale van de tijd waarin we leven is dat het najagen van zekerheid onzekerheid oplevert, het najagen van veiligheid onveiligheid, het najagen van maximaal plezier stress. Wat we nodig hebben is vertrouwen, niet vertrouwen in ‘de toekomst’, maar vertrouwen in verbinding tussen mensen hier (lokaal en bovenlokaal) en nu (“onder ons”), juist ook in tijden van (toenemende) onzekerheid en een politiek die dat met opzet teweegbrengt.

Wat kan een parochie hiermee?
Een PCI of een diaconale werkgroep kunnen:
1. Een bijeenkomst besteden aan de vragen:
a) Wat betekent zekerheid voor ons? Willen we zekerheid tegen elke prijs?
b) Waar zien we (toenemende) onzekerheid en angst in onze omgeving? Wat zijn reële bedreigingen en waar worden angsten opzettelijk aangewakkerd?
c) Waar zien we in onze omgeving bewegingen van mensen die de samenleving de rug toekeren en zich onttrekken aan democratische processen?
d) Waar zien we in onze omgeving (nieuwe) vormen van solidariteit om met (toenemende) onzekerheid en angst om te gaan? En waar zien we bewegingen van (opnieuw) deelnemen aan de lokale democratie?
2. En de zo opgedane inzichten inbrengen in het gesprek met de gemeente(raad) n.a.v. het coalitieakkoord, het collegeprogramma of het (nieuwe) gemeentelijk beleid op het sociaal domein.

Verwijzingen:
+ Sociaal en Cultureel Planbureau, Verschil in Nederland: Sociaal en Cultureel Rapport 2014, Den Haag 2014
+ Thomas Spijkerboer, It’s neoliberalism, stupid!, in: De Groene Amsterdammer, 12 april 2017
+ Website Arbeitergeschwister (met daarop de Open brief):
https://arbeitergeschwister.wordpress.com/die-europaeischen-treffen-der-arbeiterpriester/

Dit artikel is gepubliceerd in Diakonie & Parochie 31(2018)1, pag. 22-25.